We zijn heel erg blij om te melden dat volgende subsidieaanvraag is goedgekeurd:

Thema : Passend Onderwijs: van stoornis denken naar interactie tussen leerkracht en leerling.

(Inclusive Education: from disorder thinking to interaction between teacher and pupil)

Kort samengevat: ’Het voorstel richt zich op het gebruik van het Kernkwadrant van Ofman in het onderwijs om het stoornisdenken te verleggen naar meer denken in termen van interactie en het vergroten van de zelfeffectiviteit van leerkrachten.

De Rijksuniversiteit Groningen (Faculteit Gedrags- en Maatschappijwetenschappen - Pedagogiek & Onderwijskunde onder leiding van Mevrouw L. Batstra) heeft in samenwerking met een aantal partijen, waaronder Core Quality Education een startaanvraag ingediend bij het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek (NRO) ten behoeve van de subsidieronde ‘Gedrag en Passend onderwijs (derde ronde)’ binnen de onderwijssector ‘Primair onderwijs’.

Hoe is onze aanvraag beoordeeld?

De commissie kwalificeert onze aanvraag als ‘zeer goed’. De motivatie voor het genomen besluit luidt als volgt:

‘De commissie is zeer positief over de praktijkrelevantie van de aanvraag. Ze herkent de de-medicalisering van het onderwijs als een urgent vraagstuk binnen de praktijk van passend onderwijs. Daarnaast acht de commissie de opbrengsten bruikbaar voor het verdere onderwijsveld en heeft ze vertrouwen in de transfer van de opbrengsten middels het train-de-trainer principe.

De commissie is zeer positief over het design van het onderzoek. Ze stellen dat de opzet helder is en dat het onderzoek wordt uitgevoerd met gangbare wetenschappelijke onderzoeksmethoden die een betrouwbaar en valide antwoord kunnen geven. In het bijzonder stelt de commissie dat de vragen getuigen van een doortastende en originele aanpak.

De commissie is van oordeel dat de aanvrager met het plan een uiterst efficiënte aanpak laat zien om een korte training te ontwerpen en deze op een effectieve manier te toetsen op bruikbaarheid. Daarnaast acht de commissie de rollen en bijpassende taakverdeling van de betrokken consortiumleden helder aangegeven en ze stelt dat de beschikbare tijd optimaal wordt benut.

De commissie is van oordeel dat het consortium evenwichtig is samengesteld uit specifieke deskundigen met een goede verhouding tussen onderzoekers en praktijk. Ze stelt dat er met de ervaren en aantoonbaar deskundige partners voldoende inhoudelijke expertise aanwezig is binnen het consortium.’

De opzet van ons onderzoek

De afgelopen decennia heeft het stoornis gebonden denken overheerst in onze samenleving. Uit onderzoek blijkt dat de school een plek is waar problemen vaak het eerst ontstaan en van waaruit vervolgens aangestuurd wordt op psychiatrisch onderzoek

Met de invoering van Passend Onderwijs is gepoogd het denken in termen van 'wat mankeert dit kind' weer meer te vervangen door denken in termen van 'wat heeft dit kind nodig'. Het stoornis denken blijkt echter hardnekkig. Dit staat passend onderwijs in de weg. Immers, wanneer leerkrachten bij problemen uitgaan van stoornissen en dus oorzaken in het kind, zullen ze zich minder bewust zijn van hun eigen invloed en mogelijkheden (Te Meerman et al., 2017).

Als leerkrachten meer oog krijgen voor factoren in de interactie tussen henzelf en een kind, zullen ze wellicht minder geneigd zijn de oorzaak van mogelijke problemen eenzijdig bij het kind te leggen. De ene leerkracht combineert goed met drukke of veeleisende kinderen, de andere verricht wonderen met stille en teruggetrokken leerlingen.

Een goed uitgewerkte en eenvoudige methode om mensen te laten nadenken over hun 'eigen aardigheden' en hun moeite met (eigen aardigheden van) sommige anderen, is het Kernkwadrant van Daniel Ofman . Het model wordt al jaren succesvol toegepast binnen organisaties. In dit onderzoek willen we kijken of deze aanpak kan helpen om:

a) het stoornis denken te verleggen naar denken in termen van interactie.

b) de zelfeffectiviteit van leerkrachten te vergroten.

Effectief Onderwijs is expert in specialistisch en passend onderwijs. De organisatie is onderdeel van Stichting Onderwijs en Samenleven en geeft advies en scholing aan management, interne begeleiders en leerkrachten. Het team van effectief onderwijs merkt dagelijks hoe sterk het stoornis gebonden denken in scholen nog verankerd is, en ervaart dat dit de effectiviteit van hun trainingen en hulpaanbod belemmert.

Dit kom overeen met de wetenschappelijke literatuur welke tevens laat zien dat het eenzijdige biomedische stoornisperspectief overheerst in opvattingen van leerkrachten (e.g. Wienen et al., 2019; Sluiter et al., 2019), in opleidingen van o.a. educatieve professionals (e.g. Te Meerman, 2019), in de wetenschap (Gonon et al., 2011) en in de samenleving (Bourdaa et al., 2015 ; Batstra et al., 2020). Om enig tegenwicht te bieden aan het stoornis denken onder leerkrachten, heeft Effectief Onderwijs voorafgaand aan de startaanvraag contact gezocht met de hoofdaanvrager en haar verscheidene malen uitgenodigd voor een lezing. Laura Batstra houdt zich in haar functie bij de RuG al jarenlang bezig met stoornis denken en manieren om dat tegen te gaan. Voorlichting over wat psychiatrische classificaties wel en niet zijn is een manier, maar een andere manier die Batstra af en toe inzet zijn de Kernkwadranten van Daniel Ofman. Batstra en Ofman hebben al verschillende gesprekken gehad over de toepassing van kernkwadranten in het onderwijs, met als doel het stoornisgebonden denken tegen te gaan.

Albert Heemeijer is de medewerker van Ofman met de meeste kennis en ervaring in het onderwijs: (https://albertheemeijer.nl/train-the-teacher-kernkwaliteiten-en-het-kernkwadrant-voor-leerkrachten/ ), en is derhalve partner in het huidige voorstel. Samen denken de partners van Effectief Onderwijs, die van de RuG en die van de Kernkwadranten dat deze beproefde methode een nieuwe aanpak kan opleveren om het Passend Onderwijs te bevorderen.

Het vraagstuk waar Effectief Onderwijs in de dagelijkse praktijk mee kampt is hoe het hardnekkige stoornis gebonden denken in het onderwijs doorbroken kan worden om op die manier het Passend Onderwijs te bevorderen. Er is door de organisatie Core Quality International veel praktijkervaring opgedaan met het model Kernkwadranten (https://corequality.nl/opdrachtgevers/) Veel bedrijven hebben de training voor hun medewerkers ingekocht, van de Hema tot de KLM, en zowel nationale als internationale bedrijven. In het onderwijs is het ingezet en onderzocht bij leerlingen (Ruit & Korthagen, 2012). en blijkt het mogelijk om door middel van een relatief korte en eenvoudige activiteit invloed uit te oefenen op de persoonlijke groei van leerlingen. Twee relevante effecten waren meer zelfwaardering en meer waardering voor medeleerlingen.

Er is echter nog geen wetenschappelijk onderzoek voorhanden naar de effecten van deze methode op leerkrachten, en de inzet ervan om het stoornis denken tegen te gaan is helemaal nieuw.

Onderzoeksvragen

De hoofdvraag luidt:

Is de methode Kernkwadranten geschikt om het stoornis gebonden denken in het onderwijs te verleggen naar het meer denken in termen van interactie?

Sub vragen zijn:

- Zien leerkrachten na de interventie minder leerlingen met (mogelijke) stoornissen in de klas?

- Is hun perceptie van het gedrag van deze leerlingen veranderd?

- Is hun zelfeffectiviteit vergroot?

- Zijn eventuele effecten ook na 6 weken nog merkbaar?

- Hoe ervaren trainers en leerkrachten de training in deze setting?

Beknopt idee voor kortlopend onderzoeksproject van 18 maanden (denk aan: globale beschrijving van activiteiten, instrumenten en planning)

In de eerste fase gaat Albert Heemeijer de door hem naar eigen inzicht aangepaste training Kernkwadranten, geven aan Laura Batstra, twee senior medewerkers en drie junior medewerkers van Effectief Onderwijs. Deze training duurt 1 dag. De volgende dag komt dezelfde groep van 7 mensen bij elkaar om naar aanleiding van ieders ervaringen en kennis de training optimaal aan te passen aan de huidige opzet en doelgroep. Het voordeel hiervan is dat we, ook als we niet doorgaan naar het onderzoek fase 2, een doordacht product hebben liggen waarmee Effectief Onderwijs verder kan experimenteren in de dagelijkse praktijk.

Indien we wel doorgaan naar fase twee, gaan de door Albert Heemeijer getrainde medewerkers van Effectief Onderwijs de training Kernkwadranten verzorgen aan minstens 40 leerkrachten. Heemeijer zal daarbij superviseren.

Tijdens de interventie leren leerkrachten nadenken over hun eigen sterktes en zwaktes, vooral wanneer het gaat om problemen met leerlingen in de klas. Het Kernkwadrantenmodel gaat kort samengevat uit van een samenhang tussen iemands kernkwaliteiten, valkuilen, uitdagingen en allergieën. Een leerkracht die bijvoorbeeld erg nauwkeurig is (kernkwaliteit) kan daarin doorschieten waardoor hij pietepeuterig (valkuil) wordt wat hem allemaal extra werk oplevert. Het zou beter voor hem zijn als hij leerde relativeren en minder bang was een keer een fout te maken (uitdaging), en juist omdat hij daar moeite mee heeft kan hij zich extra gaan ergeren aan een zeer nonchalante en slordige leerling die zijn werk afraffelt en als het ware is doorgeschoten in het nonchalant zijn (allergie). Als we de betreffende leerkracht op deze manier kunnen laten kijken naar zijn ergernis, zal hij mogelijk minder geneigd zijn om de oorzaak van de problemen bij de leerling te leggen (“hij/zij vertoont kenmerken van ADD”) en meer focussen op zijn eigen rol en zijn eigen uitdagingen

Binnen het tijdbestek van anderhalf jaar willen we dus aan minimaal 4 groepen van 10 leerkrachten de eendaagse training Kernkwadranten aanbieden. Aansluitend vragen we deze leerkrachten gedurende 4 weken om wekelijks via email een aantal vragen te beantwoorden over hun eigen kernkwadrant en hun ervaringen er mee in de klas.

Het effect van de bovenbeschreven methoden zal vergeleken worden met het effect van niets doen/tijd (wachtlijstgroepen).

Voorafgaand, direct na, en 6 weken na afsluiting van de interventie/wachtlijst, nemen we bij de deelnemende leerkrachten enkele korte vragenlijsten af. Deze betreffen, naast een aantal demografische vragen, vragen over

1) het aantal gepercipieerde probleemleerlingen in de klas,

2) de korte versie van de Strengths and Difficulties Questionnaire (SDQ) voor deze leerlingen

3) de ervaren zelf-effectiviteit van leerkrachten en

4) een aantal open evaluatie vragen.

Of de methode Kernkwadranten nou wel of niet het gewenste effect heeft en aantoonbaar het stoornis denken vermindert, dit project zal sowieso de aandacht richten op een tot nog toe wellicht onderbelichte voorwaarde (e.g. Wienen, 2019) voor het welslagen van Passend Onderwijs, namelijk Anders Denken.

We vragen van leerkrachten en andere betrokken om anders te handelen met betrekking tot kinderen die moeilijkheden ervaren in het onderwijs, maar anders handelen vereist tot op zekere hoogte ook anders denken. Zolang leerkrachten problemen in de klas overwegend zien als het resultaat van mogelijke stoornissen in het kind, zullen ze minder geneigd zijn hun eigen aandeel te zien en zich minder handelingsbekwaam voelen in het omgaan met de problemen.

Als de methode wel effectief het stoornis denken vermindert, dan zullen leerkrachten dus minder probleemkinderen en stoornissen zien in hun klas en zal hun zelfeffectiviteit verbeterd zijn. De methode kan middels de in het onderzoek ontwikkelde en geoptimaliseerde train-de-trainer cursus breed en kosteneffectief verspreid worden in het onderwijs.

Daarnaast kan de methode ingezet worden bij het opleiden van educatieve professionals (PABO’s).

Voor de wetenschap geldt dat een dergelijk onderzoek kan aanzetten tot het zoeken naar meer methoden die gericht zijn op Anders Denken, zodat deze ontwikkeld en aangeboden kunnen worden naast de methoden die meer gericht zijn op het Anders Doen.

Het uiteindelijke doel van het beoogde onderzoek is tweeledig.

Ten eerste de-medicalisering oftewel het verminderen van het aantal kinderen bij wie een stoornis gezien wordt.

Ten tweede hopen we leerkrachten bewust te maken van de eigen kwaliteiten, valkuilen, uitdagingen en allergieën en het praten en nadenken daarover meer gemeengoed te maken.

De verwachting is dat dit alles de uitvoering van het Passend Onderwijs zal bevorderen.

In augustus zal Albert Heemeijer de methode kernkwadranten naar zijn eigen inzicht aanpassen en dit per email voorleggen aan Laura Batstra van de RuG en Marieke van Roy en Ate de Boer van Effectief onderwijs. Zo komen we tot een eerste opzet van de aangepaste training.

In September worden twee volledige dagen na elkaar gepland, met de hierboven beschreven partners + nog drie medewerkers van Effectief Onderwijs. De eerste dag zal Albert Heemeijer de training geven aan de 6 deelnemers. Op de tweede dag komen we weer bij elkaar en bespreken we aan de hand van hoe ieder de training ervaren heeft en op grond van ieders expertise hoe we de training nog meer kunnen optimaliseren voor het huidige doel en de huidige doelgroep.

In de periode tot december zal het protocol voor de training worden uitgeschreven en zal een volledige onderzoeksaanvraag worden geschreven. Dit doen Laura Batstra van de RuG en de twee senior medewerkers van Effectief Onderwijs, Marieke van Roy en Ate de Boer. Batstra neemt het voortouw bij het schrijven van het protocol en de aanvraag, Van Roy en De Boer zullen hier steeds uitvoerig op reflecteren. Albert Heemeijer zal nog een keer op het uitgeschreven protocol reflecteren.

Vervolgens willen we gedurende een periode van 4 jaar (Aio aanstelling) in zes gemeenten in Groningen (waar we al intensief mee samenwerken) aan circa 40 leerkrachten een eendaagse workshop Kernkwadranten aanbieden. Aansluitend vragen we deze leerkrachten gedurende 8 weken om wekelijks schriftelijk (via email) een aantal vragen te beantwoorden over hun eigen kernkwadrant.

Meer informatie

https://www.nro.nl/onderzoeksprojecten-vinden/?projectid=40-5-20630-026-passend-onderwijs-van-stoornisdenken-naar-interactie-tussen-leerkracht-en-leerling